De benadering van de visuele erfenis van de Sovjet-Unie.
Een pleidooi door Tamara Stoffers
In het Westen wordt Sovjetkunst eerder beschouwd als een instrument van de politiek dan een volwaardige kunststroming. De staat was ten tijde van de Sovjet-Unie immers de grootste opdrachtgever en alle beeldende kunst die er uit voort vloeide hield zich aan de doctrine van de officiële kunst; het socialistisch realisme. De grip die de staat had op de maatschappij had ook een duidelijke invloed op de architectuur en vormgeving van de openbare ruimte. Door haar onderworpenheid aan de communistische ideologie is de visuele erfenis van de Sovjet-Unie ook op dit moment nog het onderwerp van verhitte politieke discussies. De creaties die deze tijd heeft voortgebracht zijn ondanks haar homogene ideologische achtergrond divers in haar vormtalen en media. Deze overblijfselen van het verleden kunnen zeker niet simpelweg worden afgeschreven als waardeloos nu ze gestript zijn van hun oorspronkelijke context en functie.
Herstelde mozaïeken op vijf-etage flats in Norilsk, Rusland. (Foto; Ilyona Ivanova voor Agentsvo Razvitiya Norilska
Socialistisch realisme
Het kerndoel van het socialistisch realisme zoals deze aanvankelijk werd vastgelegd in 1934 was ‘het weerspiegelen van de werkelijkheid in haar revolutionaire ontwikkeling‘.* Het socialistisch ‘realisme’ was echter zelden een accurate afspiegeling was van de dagelijkse realiteit. De kunst was realistisch in vorm, leesbaar en laagdrempelig. De thema’s waarmee de kunstenaars werden aangemoedigd te werken was beperkt. Dit resulteerde in geïdealiseerde beelden van boeren en landbouwproducten, de romantisering van de arbeider en het bedenken van helden die aansloten bij de idealen van de communistische partij. Welbeschouwd toonde de kunst ‘de werkelijkheid zoals deze zou moeten zijn’* Het dicteerde op wat voor manier er aan de toekomst gewerkt zou moeten worden en hoe voorspoedig deze er vervolgens uit zou zien. Kunst had een belangrijke ondersteunende rol in het vormen van het bewustzijn van het volk naar de idealen van de communistische partij. De kenmerken van het socialistisch realisme zijn terug te zien in de literatuur, schilderkunst, fotografie, film, muziek en zelfs design.
* First All-Union Congress of Soviet Writers,1934, p. 716
* Andrei Siniavski, ‘On Socialist Realism’, 1965
Vera Mukhina, ‘Arbeider en kolkhoz boerin ’, 1937, 24,5m, roestvrij staal
Jozefa Wnukowa, ‘Bar Mleczny’ (Melk Bar), 1954, olieverf op canvas, National Museum, Warschau
Fontein ‘De gouden aar’, 1954, hoogte; 16 m., Exhibition of Achievements of the National Economy, Moskou
Ivan Shagin, ‘Parade of athletes’,
1 mei 1936 op het Rode Plein in Moskou
If you try to control your artists too tightly, there will be no clashing of opinions, consequently no criticism, and consequently no truth. There will be just a gloomy stereotype, boring and useless.
-Nikita Chroesjtsjov *
Metrostation ‘Avtovo’, Sint Petersburg, gebouwd in 1955, Foto; Christopher Herwig
Kunst moest bovenal de mensen inspireren zich in te zetten voor de opbouw van de nieuwe communistische samenleving. Hiervoor moest het alom aanwezig en benaderbaar zijn, zo werd kunst ook prominent onderdeel van de openbare ruimte. De uitstraling van kunst en architectuur varieerde sterk onder de heerschappij van verschillende politieke leiders. De beeldtaal die meer bekendheid geniet in het Westen stamt uit de jaren 60 en 70. Dit was een tijdperk van relatieve vrijheid en optimisme. Na de dood van Stalin werd door Chroesjov in ‘57 een eind gemaakt aan zijn persoonsverheerlijking. Er begon een periode die later ‘de dooi’ genoemd werd, waarin de nieuwe vrijheden zichtbaar werden in de uitingen van mensen met creatieve beroepen.
* Speech uit 1957 gericht aan de Sovjet-intellectuelen,
gepubliceerd onder de titel ‘For a Close Link Between
Literature and Art and the Life of the People’.
De pompeuze Stalinistische bouwstijl gedomineerd door classicistische invloeden maakte plaats voor het socialistisch modernisme, dat zou aanhouden tot de val van de Sovjet-Unie. Er werden bijzondere monumentale projecten uitgevoerd waarbij de gebruikte materialen veelal zichtbaar bleven. Een betonnen vliegende schotel siert het dak van een instituut in Kiev, gebouwen met asymmetrische zwevende daken en vaak onpraktische experimentele vormen namen toe in populariteit. Enkele architectonische hoogtepunten zijn een apotheek in de vorm van een kruis, een brutalistisch crematorium en het ‘Meubelhuis’ in Kiev.
Maquette ‘Dom Mebeli’ (Meubelhuis), 1970 (Foto; Blagotvoritelnyi Fond Razvitiia architektury im. N. Chmutinoj
Crematiorium, designed by A. Miletski, 1968, Kiev(foto; Kapital.ua)
Apotheek in Moskou (1973), ontwerp Aleksander Larin, geïnspireerd door Malevich (foto: pastvu.ru)
De wooneenheden waren daarentegen niet zo divers in vorm, de flats werden gebouwd aan de hand van een gestandaardiseerd ontwerp. Het was een reactie op het grote gebrek aan woonruimte, die vooral voelbaar was in de snel groeiende steden. Voor het eerst werden flats opgetrokken uit onderdelen die elders gemaakt waren. Zelfs de badkamers werden kant en klaar afgeleverd. De indeling van de flat werd zo efficiënt mogelijk gemaakt, waarbij de nadruk lag op het beperken van loze ruimtes. Het was voor het eerst dat elk appartement voorzien was van een bescheiden eigen keuken, terwijl mensen eerder gedwongen waren hun maaltijden te nuttigen in de volkskantine. De eerste generaties paneelflats uit de jaren 60 met een hoogte van vijf verdiepingen is bijzonder wijd verspreid. Van Warschau tot Vladivostok staan in grote getalen flats die identiek aan elkaar zijn. Ze staan veelal in zogenaamde microdistricten, waar alle voorzieningen die de inwoners nodig hadden op loopafstand aanwezig waren. De wijken waren van elkaar gescheiden door verbindingswegen. Binnen de buurten werden de flats kosteloos verdeeld aan de hand van lange wachtlijsten. Het woonoppervlak van het toegewezen appartement was afhankelijk van de grootte van het gezin van haar toekomstige bewoners
(Photo, Archive; Ministery of Regional Development, Construction Housing and Communal Services of Ukraine)
October Square, Pavlograd, Ukrainian Soviet Socialist Republic, 1965 (A. Zapara / Fotochronika TASS)
Het is veelvoorkomend in woonwijken dat er mozaïeken werden aangebracht om de blinde muur van een flat te decoreren of om de functie van een openbaar gebouw aan te geven. Pioniertjes met trotse blikken, boeken onder de arm en vredesduiven sierden de schoolgebouwen. Zwevende spoetniks en astronauten decoreerden de zijkanten van huizen. In de overdekte markt werden friezen aangebracht met trotse werkers op collectieve boerderijen naast composities met overvloedige oogsten. Deze werken reflecteren sterk de tijdsgeest, waarin veel waarde werd gehecht aan wetenschappelijke innovaties en een politieke trots werd getoond over de toenemende tegemoetkoming van de basisbehoeftes van de burgers.
“Blacksmiths of modernity” Mozaïek door Halyna Zubchenko and Gregory Pryshedko,1974, Institute for Nuclear Research, Kiev (Photo by Yevgen Nikiforov)
Station Dinpro-zuid, Oekraïne, mozaïek uit de jaren 70, Photo; Yevgen Nikiforov
Markthal ‘Cheremushki ‘, Odesa , mozaïek door Valentin Kovalev. (Foto; Evgen Nikiforov,)
Op sommige vlakken was er geen standaardisering, zoals bijvoorbeeld bij de vormgeving van bushaltes. De makers maakten gretig gebruik van hun creatieve vrijheid, waar de bushaltes vaak maar losjes geïnspireerd zijn op de omgeving. Christopher Herwig is begonnen met het vastleggen van Sovjet bushaltes. Reizend door ex-republieken fotografeert hij de meest uiteenlopende artistieke hoogstandjes.* Het aanbod varieert van strakke futuristische betonnen vormen tot sterk decoratieve haltes met reliëfs en kleurrijke mozaïeken. Deze lijken vaak op onverwachte plekken te staan, afgelegen van de bewoonde wereld of bij kleine dorpen.
* 'Soviet bus stops' , Christopher Herwig, Fuel Publishers
Uiteraard waren de thema’s van de werken ook in de jaren 60 tot 80 ondanks ‘de dooi’ nog steeds in overeenkomst met de idealen van het socialistisch realisme. Er was een opleving van kunst met thema’s als ruimtevaart, wetenschap en de vriendschap der volkeren.
In de late Chroesjtsjov periode werden de lage flats ook afgewisseld door gestandaardiseerde flats met meer verdiepingen. Later nam het percentage hoge blokken toe. Ze werden voor lange periodes uitgevoerd in series, met nummers die ook in de volksmond bekend waren. De buitenkant van de huizen werd vanaf de jaren 70 vaker overdekt met geglazuurde tegeltjes, populaire kleuren waren azuurblauw en bruin. Enkele van deze ontwerpen uit de jaren 80 werden ook na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie nog gebouwd.
Het einde van de USSR
Christopher Herwig, bushalte bij Pitsunda, Abkhazia, Georgia
Christopher Herwig, bushalte bij Shliakhtintsi, Oekraine
In 1991 viel de Sovjet-Unie officieel uiteen. In de voormalige lidstaten vond vaak een abrupte overgang plaats naar een vrijemarkteconomie. Dit zorgde voor veel chaos en had ook een sterke invloed op het straatbeeld. Opeens waren mensen vrij om te handelen, particuliere winkels werden massaal opgezet. Een opvallende wijziging in het straatbeeld; het ongereguleerd plaatsen van reclames. Dit neemt tot vandaag de dag extreme vormen aan als onderdeel van het fenomeen dat in de literatuur benoemd is als ‘verwilderd kapitalisme.’
* 'Vasily Aksyonov, 'Негатив положительного героя', 1996, A. M. Tarasov ‘Millionaire’, 2004
Nikita Kadan, ‘The Catalogue of Opportunities’, 2012, six light boxes with photographs of cityscapes from old Soviet architecture magazines transformed by cutting out the parts of the buildings that nowadays are covered with commercial advertisement.
Door de verandering van de heersende ideologie hebben de openbare kunstwerken uit het Sovjettijdperk hun functie en relevantie verloren. Ik heb de maatschappelijke houding ten opzichte van Sovjet-erfgoed in verschillende landen kunnen observeren, maar zal in dit artikel mijn aandacht richten op de late Sovjet-architectuur en openbare kunst in Oekraïne.
Er is veel veranderd, maar tegelijkertijd ook veel hetzelfde gebleven als ten tijde van de USSR. In veel steden rijden nog dezelfde bussen en trams. De woonwijken worden gedomineerd door dezelfde grijze flats, waaraan de bewoners in grote steden tijdelijk ontsnappen wanneer ze via lange roltrappen de grootse met natuursteen gedecoreerde perrons van de metrostations betreden. Ook de interieurs van provinciale scholen, bibliotheken en ziekenhuizen zijn nog veelal onveranderd gebleven. Het hart van vele dorpen is nog steeds ‘het huis van cultuur’ en op de straathoek verkopen forse dames in gebloemde jurken vanuit dezelfde houten kiosken laagdrempelige lectuur.
Veel unieke en opmerkelijke modernistische gebouwen uit de late Sovjet-Unie zijn door de tijd aangetast. Doordat ze niet worden erkend als monument blijven ze onbeschermd tegen verpaupering, vervormende aanpassingen of zelfs sloop. Dit komt ook voor een groot deel door de privatisatie die heeft plaats gevonden tijdens de jaren 90. Veel gebouwen met publieke functies staan op centrale plekken waarvan de grond commercieel waardevol is geworden. Mede vanwege corrupte bureaucratische systemen hebben geldschieters meer macht dan de burgers die zich inzetten voor het behoud van de voorzieningen of de liefhebbers die de architectuur willen beschermen.
Bovendien is het voor het behoud van de overblijfselen uit de Sovjet-Unie op dit moment problematisch dat het erfgoed en de geschiedenis niet los van elkaar beschouwd worden. Wanneer de geschiedenis wordt veroordeeld, krijgen ook de architectuur en de kunst in de openbare ruimte een nare bijsmaak. In Oekraïne is dit bijzonder voelbaar sinds de revolutie van 2014, toen de regering van Poroshenko de gehele periode van 1917 tot 1991 heeft bestempeld als een politieke repressie door een communistisch totalitair regime. Er zijn in mei 2015 wetten aangenomen die zich richten op met het actief elimineren van symboliek uit de Sovjetperiode.* Dit betekent dat monumenten die verwijzen naar vergane idealen worden weggehaald en mozaïeken permanent worden bedekt of verwijderd tijdens een desastreuze golf van iconoclasme.
*Criminal Code of Ukraine (Bulletin of the Verkhovna Rada of Ukraine, 2001, No. 25-26, art. 131): in part one of Article 969 after the number “436” to add the number “4361 (On the condemnation of the communist and national socialist (Nazi) regimes and prohibition of propaganda of their symbols.) Registered on 6-4-2015.
Het criminaliseren van symbolen en de censuur van geschiedenis, door de periode van 1917 tot 1991 te bestempelen als een misdaad tegen het volk, dwingt tot een radicale eenzijdige benadering van het verleden. In de politiek en de media wordt een eenduidig standpunt ingenomen dat vervolgens via verschillende mediakanalen doorsijpelt naar het volk; de overblijfselen van het socialistische totalitaire regime zijn een vlek op onze geschiedenis en wij moeten ons hiervan volledig bevrijden. Kunst en architectuur zijn weerloos.
Zhanna Kadyrova, ‘Second Hand’ 2013-2015, objects made from tiles in Soviet industrial buildings, repurposed or under threat of demolishion. (photo: Zhanna Kadyrova)
Het belang van behoud
Het Sovjet tijdperk was een periode van ongeveer 70 jaar die een permanente en ingrijpende invloed heeft gehad op de cultuur binnen de voormalige republieken. De denkbeelden hebben generaties opgevoed die leefden volgens de regels van de heersende ideologie en ervoor zorgden dat het land zich onder die omstandigheden doorontwikkelde. De architectuur van de Sovjet-Unie kan ontegenzeggelijk worden beschouwd als erfgoed. Het stelt een belangrijke interactie van menselijke waarden tentoon, gedurende een tijdspanne of binnen een cultureel gedeelte van de wereld. De architectuur draagt ook een unieke of ten minste een exceptionele getuigenis van een culturele traditie of een samenleving, die nog voortleeft of is verdwenen.*
* 'Criteria 2 en 3 van UNESCO voor opname in de lijst van Werelderfgoed.
In de Sovjet-Unie was het communisme verheven tot een ideologie van religieus belang. Men zou de gebouwen kunnen interpreteren als kerken, plekken die mensen in contact brachten met het hogere ideaal en ze aan spoorden de weg ernaartoe te volgen. Ook al heeft de ideologie haar relevantie verloren en zijn er in haar naam veel wandaden begaan, mogen de onderliggende waardes die zij propagandeerde vandaag de dag niet bestempeld worden als amoreel of achterhaald. De architectuur is een reflectie van de waardering voor wetenschappelijke en technologische vooruitgang. De beeldende kunst benadrukt onder andere broederschap door samenwerking, de gelijkwaardigheid van de seksen en pleit voor de schoonheid van het alledaagse.
Wanneer men zo naar socialistisch-realisme en -modernisme kijkt is dit allerminst aanstootgevend. Binnen de huidige maatschappelijke context hebben ze niet de kracht om hun beoogde functie uit te voeren en de maatschappij naar het communisme te leiden. (Vergelijkbaar maakt de aanwezigheid van een kruisbeeld evenmin een gelovige van een atheïst.) De beelden op zichzelf vormen geen dreiging voor de stabiliteit van het huidige systeem, deze dreiging komt voort uit de invloed die wordt toegeschreven aan idealen die beelden of objecten vertegenwoordigen. Een werkelijk risico voor ontwrichting komt voort uit een maatschappelijke ontevredenheid over de hedendaagse realiteit.
Het leeuwendeel van de infrastructuur en de architectuur in Oekraïne is gebouwd ten tijde van de USSR, toen de bevolking in de steden exponentieel groeide. Lopende door de stad ziet de oplettende geïnformeerde beschouwer een historische continuïteit. Het erfgoed van de Sovjet-Unie is een onontkoombaar onderdeel van het straatbeeld en een bouwsteen voor hoe de steden op dit moment verder ontwikkelen. Het zou benaderd moeten worden zonder politiek waardeoordeel, als werken die naast haar originele context ook een functionele en autonome beeldende kwaliteit hebben.
Vandaag de dag is er een generatie jongvolwassenen die naar de architectuur kijkt zonder persoonlijke herinneringen aan het Sovjetverleden en die het kunnen benaderen en waarderen als een bouwstijl met een eigen unieke vormtaal en expressie. Daarnaast brengen verschillende uitgeverijen en actiegroepen de Sovjetkunst in de openbare ruimte onder de aandacht. DOM heeft recent een boek uitgegeven over de bedreigde mozaïeken, de boeken van Fuel tonen onder andere sanatoria en metrostations. Osnovy heeft een uitgebreid en informatief boek uitgegeven over Sovjetarchitectuur in Oekraïne gebouwd na 1955.
*‘Decommunized: Ukranian Soviet Mosaics’, Yevgen Nikiforov, DOM Publishers
‘Holidays in Soviet Sanatoriums’, Mariyam Omidi, FUEL Publishing, 2017
‘Soviet Metro Stations’, Christopher Herwig, FUEL Publishign, 2019
‘Soviet Modernism. Brutalism. Post-Modernism. Buildings and Structures in Ukraine 1955-1991’, Alex Bykov, Ievgeniia Gubkina, Osnovy Publishing, 2019
Ook binnen de beeldende kunst zijn de beeldtaal van de Sovjet-Unie, de interpretatie van de geschiedenis en de veranderende context van socialistisch realisme actuele thema’s. In dit artikel heb ik naast de kunstenaars uit het verleden ook werk van onze tijdgenoten getoond dat gebaseerd is op dit onderwerp.
Voor mij als buitenstaander en kunstenaar zijn de Sovjet-Unie met haar unieke beeldtaal een veelomvattend en eindeloos inspirerend onderwerp. Al zes jaar heeft het mijn onverdeelde aandacht. De Sovjetperiode doet zich voor als een tijd van inefficiëntie, onvervulde goede bedoelingen, naïeve grootse toekomstdromen en het willen vertrouwen op de menselijke goedheid terwijl deze niet alom aanwezig is. Het is een hele menselijke geschiedenis over het willen bijdragen aan de opbouw van een groot geheel en het langzaam verliezen van idealen.
Anatoliy Gankovich, “Russians are coming II”,
oil on canvas 200 x 150 cm, 2014
Tijdens het bestuderen van de USSR ben ik het onderwerp gaan personifiëren. Zoals elk leven bevat de geschiedenis van de Sovjet-Unie gelaagdheid, complexiteit en tegenstellingen die ook reflecteren op wat de tijd heeft voortgebracht. De geschiedenis is het bestuderen waard en kan niet eenduidig beoordeeld worden. Het eist respect voor de omstandigheden die haar hebben gevormd en de complexe opbouw van handelingen die daaruit ontsprongen is. Het is belangrijk zowel licht te werpen op de verbeteringen van levensomstandigheden van de burgers als de extreme repressieve maatregelen die tegen hen zijn gebruikt. De visuele erfenis van de USSR draagt bij aan historische bewustwording. Het kan op een intrigerende en toegankelijke wijze een rol spelen in het aanwakkeren van interesse in het verleden en de cultuur van de Sovjet-Unie en haar individuele republieken. Uiteraard is het mogelijk de geschiedenis te veroordelen, maar men kan haar niet ontkennen of schrappen door de vernietiging van haar overblijfselen. Het is veel constructiever en toekomstgerichter de Sovjet erfenis bespreekbaar te maken, te erkennen en te respecteren.